Պետական կառուցվածքի ձևը պետության կամ միություն կազմող պետությունների վարչատարածքային կառուցվածքի եղանակն է, ինչպես նաև իշխանության կենտրոնական և տարածքային մարմինների փոխհարաբերությունների համակարգ: Տարբերում են պետական կառուցվածքի երեք հիմնական ձև՝ միատար պետություն (ունիտար), դաշնություն և համադաշնություն:
Միատար (ունիտար) պետության մասերից և ոչ մեկը պետական կազմավորման կարգավիճակ չունի: Ունիտար պետություններն ունեն մեկ սահմանադրություն, մեկ քաղաքացիություն, պետական իշխանության բարձրագույն մարմինների մեկ համակարգ: Գոյություն ունի միատար պետությունների երկու տարատեսակ՝ կենտրոնացված և ապակենտրոն: Կենտոնացված միատար պետություններում տարածաշրջանային մարմինները ղեկավարում են կենտրոնի նշանակված պաշտոնատար անձիք: Կենտրոնացված միատար պետություններից է Նիդեռլանդները, Հայաստանը, Ղազախստանը: Ապակենտրոն միատար պետություններում տարածաշրջանային մարմինները ձևավորում են կենտրոնական մարմիններից անկախ (Մեծ Բրիտանիա, Նոր Զելանդիա, Ճապոնիա):
Դաշնությունն իրավաբանորեն որոշակի քաղաքական ինքնուրույնությամբ օժտված պետական կազմավորումներից բաղկացած միություն է: Դաշնության մաս հանդիսացող պետական կազմավորումները (նահագներ, հողեր և այլն) դաշնության սուբյեկտ են և ունեն իրենց սեփական վարչատարածքային բաժանումը: Դաշնային պետությունն ունի իշխանության բարձրագույն մարմինների երկու համակարգ՝ դաշնային (կամ միութենական) մարմիններ և դաշնության անդամների մարմիններ: Պետք է նշել, որ դաշնային մարմիններն իրենց գործառույթներն ու լիազաորություններն իրականացնում են ամբողջ երկրի տարածքում: Դաշնության պետական կազմավորումները պետություններ չեն: Վերջիններս չունեն ինքնիշխանություն, որպես կանոն, միութենական պետության կազմից միակողմանիորեն դուրս գալու իրավունք, ինչպես նաև իրավաբանորեն զուրկ են միջազգային հարաբերություններին մասնակցելու իրվավունքից: Դաշնային պետության օրինակներ են ԱՄՆ, Ավստրալիան, Ավստրիան, Գերմանիան, Հնդկաստանը, Բելգիան, Ռուսաստանը և այլն: Պետք է նշել, որ, ինչպես ունիտար պետությունում, այնպես էլ դաշնային պետությունում, տարբերվում են կենտրոնացված և ապակենտրոն տեսակները: Կենտրոնացված դաշնային պետության օրինակ է Հնդկաստանը, իսկ ապակենտրոնի՝ ԱՄՆ, Գերմանիա:
Պետության կառուցվածքի ձև է համարվում նաև համադաշնությունը: Վերջինս պետությունների միության այնպիսի ձև է, երբ միության մաս կազմող պետություններն ամբողջությամբ պահպանում են իրենց ինքնիշխանությունը:
Կառավարման ձևեր
Պետական կառավարման ձևը, պետության ձևի տարր է, որը որոշում է բարձրագույն պետական մարմինների կազմակերպումը, դրանց ձևավորման կարգը, տևողությունը և իրավասությունը, ինչպես նաև այդ մարմինների փոխհարաբերությունների կարգը միմյանց և բնակչության հետ, ինչպես նաև դրանց ձևավորման հարցում հասարակության մասնակցության աստիճանը։ Կառավարման ձևը չպետք է շփոթել պետական կառուցվածքի ձևի և պետության քաղաքական ռեժիմի հետ։
Միապետությունը կառավարման մի ձև է, որի օրոք բարձրագույն պետական իշխանությունը ցմահ պատկանում է պետության միանձնյա ղեկավարին՝ միապետին, որը ժառանգաբար զբաղեցնում է գահը և բնակչության առջև պատասխանատվություն չի կրում:
Միապետության առանձնահատկությունները
- Միակ պետության ղեկավարը միապետն է
- Իշխանությունը ժառանգվում է
- Միապետը իրավաբանորեն անպատասխանատու է (միապետին հնարավոր չէ հեռացնել իշխանությունից):
Միապետության տեսակները
- Բացարձակ միապետություն (անսահմանափակ)-պետություն, որում միապետը երկրի միակ գերագույն մարմինն է, և նրա ձեռքերում է կենտրոնացած պետական իշխանության ամբողջությունը: Հատուկ տեսակ է Կրոնապետություն:
- Սահմանափակ միապետությունը մի պետություն է, որում, բացի միապետից, կան նաև պետական իշխանության այլ մարմիններ, որոնք նրա համար պատասխանատվություն չեն կրում, և պետական իշխանությունը ցրվում է բոլոր բարձրագույն իշխանությունների միջև, միապետի իշխանությունը սահմանափակված է հատուկ ակտի կամ ավանդույթի հիման վրա: Իր հերթին, սահմանափակ միապետությունը բաժանվում է.
- Բառացի-ներկայացուցչական միապետություն միապետություն, որտեղ միապետի իշխանությունը սահմանափակված է որոշակի դասի պատկանելության չափանիշով օրգանների ձևավորման ավանդույթի հիման վրա ( Զեմսկու տաճար Ռուսաստանում ) և դեր է խաղում, որպես կանոն, խորհրդակցական մարմին։ Ներկայումս աշխարհում նման միապետություններ չկան:
- Սահմանադրական միապետություն, միապետություն է, որում միապետի իշխանությունը սահմանափակված է հատուկ ակտի հիման վրա, որտեղ կա մեկ այլ բարձրագույն իշխանություն, որը ձևավորվել է ժողովրդի (խորհրդարանի) ներկայացուցիչների ընտրությամբ: Իր հերթին, սահմանադրական միապետությունը բաժանված է հետևյալի.
- Դուալիստական միապետությունը պետություն է, որում միապետն ունի գործադիր իշխանության լիարժեքություն, ինչպես նաև ունի օրենսդիր և դատական իշխանությունների մի մաս: Նման պետությունում գոյություն ունի ներկայխցուցչական մարմին որը կատարում է օրենսդրական գործառույթներ, բայց միապետը կարող է բացարձակ վետո պարտադրել ընդունված ակտերին և, իր հայեցողությամբ, լուծարել ներկայացուցչական մարմինը։
- Խորհրդարական միապետությունը մի պետություն է, որում միապետը իշխանության նկատմամբ նշանակալից իշխանություն չունի և հիմնականում ներկայացուցչություն կամ ծիսական դեր է խաղում: Նման միապետության մեջ պետական համակարգը հիմնված է իշխանությունների տարանջատման սկզբունքի վրա։ Խորհրդարանական միապետությունը բնութագրվում է նրանով, որ միապետի կարգավիճակը ձևականորեն և իրականում սահմանափակ է պետական իշխանության իրականացման բոլոր ոլորտներում: Օրենսդիր իշխանությունն ամբողջությամբ պատկանում է խորհրդարանին։ Գործադիր կառավարությունը, պատասխանատու է խորհրդարանի առջև իր գործունեության համար: Միապետի մասնակցությունը կառավարության ձեւավորման գործում զուտ խորհրդանշական է։
Հանրապետությունը կառավարման ձև է, որի ժամանակ պետական իշխանության բարձրագույն մարմիններն ընտրվում են ժողովրդի կողմից, կամ ձևավորվում են հատուկ ներկայացուցչական հաստատությունների կողմից սահմանված ժամկետով և ամբողջ պատասխանատվություն են կրում ընտրողների առջև:
Կառավարման հանրապետական ձևի առանձնահատկությունները
- Միշտ կան մի քանի բարձրագույն իշխանություններ, մինչդեռ նրանց միջև լիազորությունները բաժանվում են այնպես, որ մի մարմին անկախ լինի մյուսից
- Պետության ղեկավարը նախագահն է, որը ժողովրդի անունից իրականացնում է իր լիազորությունները.
- Բարձրագույն իշխանությունները և պաշտոնատար անձինք պատասխանատու են բնակչության համար, ինչը կարող է արտահայտվել հետևյալում.
- նրանք ընտրվում են սահմանված ժամկետով, որից հետո լիազորությունները չեն կարող երկարացվել.
- հնարավոր է վաղաժամկետ դադարեցնել լիազորությունները:
Հանրապետությունների տեսակները
Հանրապետությունները տարբերվում են գլխավորապես նրանով, թե իշխանության որ մարմիններն են՝ խորհրդարանը կամ նախագահը, ձևավորում է կառավարությունը և ուղղորդում նրա աշխատանքը, ինչպես նաև դրանցից որ մեկի առջև է պատասխանատվություն կրում կառավարությունը։
- Նախագահական հանրապետություն պետություն է որտեղ, պետության ղեկավարի և կառավարության ղեկավարի լիազորությունները միաժամանակ միավորվում են պառլամենտարիզմի հետ միասին: Կառավարությունը ձևավորում և լուծարում է անձամբ նախագահը, խորհրդարանն ընդ որում կառավարության վրա որևէ նշանակալի ազդեցություն ունենալ չի կարող:
- Խորհրդարական պետություն, պետություն է, որի գերագույն դերը հասարակական կյանքի կազմակերպման մեջ պատկանում է խորհրդարանին: Խորհրդարանը ձևավորում է կառավարություն և իրավունք ունի ցանկացած պահի ազատել նրան: Նման պետությունում նախագահը չունի որևէ էական լիազորություններ:
- Կիսանախագահական համակարգ Կառավարման նման ձև ունեցող պետություններում նախագահական ուժեղ իշխանությունը միաժամանակ զուգորդվում է խորհրդարանի վերահսկողության արդյունավետ միջոցների առկայության պարագայում՝ ի դեմս գործադիր իշխանության գործունեության, որը ձևավորվում է նախագահի կողմից՝ խորհրդարանի պարտադիր մասնակցությամբ: Այսպիսով, կառավարությունը պատասխանատու է և՛ նախագահի, և՛ երկրի խորհրդարանի առջև։
Ինեսա Գափոյանի բլոգ 