Հնչյունափոխություն
Երբ բառի վերջից վանկ կամ վանկեր են ավելանում, որոշ ձայնավորներ և երկհնչյուններ փոփոխության են ենթարկվում: Օրինակ՝ վեճ-վիճաբանություն, սուր-սրել, գույն-գունավոր:
Նկատելի է, որ վեճ բառի ե-ն դարձել է ի, սուր բառի ու-ն՝ ը, իսկ ույ երկհնչյունը՝ ու: Այս երևույթը կոչվում է հնչյունափոխություն:
Առաջադրանքներ՝
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Օրինակ՝ ջուր-ջրծաղիկ (ու-ն գաղտնավանկի ը)
ծաղիկ-ծաղկաման (ի-ն սղվել է)
համբույր-համբուրել (ույ-ու)
հին-հնամենի (ի-ն սղվել է)
բազուկ-բազկաթոռ (ու-ն գաղտնավանկի ը)
պատիժ-պատժել (ի-ն սղվել է)
ողջույն-ողջունել (ույ-ու)
աշխույժ-աշխուժություն (ույ-ու)
մատյան-մատենագիր (յա-ե)
պարտեզ-պարտիզան (ե-ի)
գլուխ-գլխավոր (ու-ն սղվել է)
էշ-իշամեղու (է-ի)
- Տրված բառերի վերջից բաղադրիչներ ավելացնելով՝ բառեր կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունափոխություն:
ա) բուրդ-բրդատու, սիրտ-սրտաճմլիկ, կույր-կուրանալ, ճահիճ-ճահճոտ, ալյուր-ալրագործ, կեզ-կիզել, ատամնաբույժ-ատամնաբուժարան
բ) վիշտ-վշտանալ, թույլ-թուլանալ, ծնունդ-ծննդաբերել, հաշիվ-հաշվապահ, արթուն-արթնանալ, հույն-Հունաստան, տույժ-տուժել
3.Վերականգնիր տրված բառերի անհնչյունափոխ ձևերը՝
Ձնծաղիկ-ձյուն+ծաղիկ, թխահեր-թուխ+ա+հեր, սառցահատ-սառույց+ա+հատել, երգչախումբ-երգ+ա+խումբ, կիսել-կես+ել, ըմպանակ-ումպ+անակ, մեղվապահ-մեղու+ա+պահել, հունական-հույն+ական, կղզյակ-կղզի+ակ:
4.Դո՛ւրս գրիր այն բառերը, որոնցում կան հնչյունափոխված
արմատներ. վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը։
Գրադարան, մայրուղի, կատվազգի, զարդանախշ, գլխապտույտ, խնձորենի,
լեզվաոճական, երկաթապատ, շինարարական, լուսանկար, գյուղամեջ, մայթեզր,
կուտակել, բառիմաստ, ջրապտույտ, տուֆակերտ, սրբապատկեր, ուղղաձիգ։
գրադարան-գիր+ա+դարան,կատվազգի-կատու+ա+ազգ,գլխապտույտ-գլուխ+ա+պտույտ,լեզվաոճական-լեզու+ա+ոճ+ական,լուսանկար-լույս+ա+նկար,ջրապտույտ-ջուր+ա+պտույտ,սրբապատկեր-սուրբ+ա+պատկեր,ուղղաձիգ-ուղիղ+ա+ձիգ
Է(ե) ձայնավորի հնչյունափոխությունը
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Հովհաննես-Հովհաննիսյան(ե-ի), անեծք-անիծել(ե-ի), դեմ-դիմանկար(ե-ի), վրեժ-վրիժառու(ե-ի), վեպ-վիպասան(ե-ի)
- Տրված բաղադրիչները միացնելով բառեր կազմիր, ուշադրություն դարձրու հնչյունափոխությանը: Օրինակ՝ կես+ա+դեմ-կիսադեմ
Ծաղիկ+ա+ձոր-Ծաղկաձոր, շեկ+ա+հեր-շիկահեր, վեմ+ա+փոր-վիմափոր, մեգ+ա+պատ-միգապատ, գես+աստղ-գիսաստղ, սեր+առատ-սիրառատ, հանդես+ություն-հանդիսություն, պատվեր+ա+տու-պատվիրատու, բնագետ+ություն-բնագիտություն, հրավեր+ա+տոմս-հրավիրատոմս: - Վեճ, նվեր, տեր, մեջ, գեր արմատներից 2-ական բառ կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունի փոփոխություն:
Վեճ-վիճաբանել,վիճել
Նվեր-նվիրել,նվիրաբերություն
Տեր-տիրել,տիրակալ
Մեջ-միջին,միջնադարյա
Գեր-գիրուկ,գիրանալ - Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
Գեր (անալ)-գիրանալ, կես (ատ)-կիսատ, հայրենասեր (ություն)-հայրենասիրություն, մեգ (ապատ)-միգապատ, էշ (ատեր)-իշատեր, պարտեզ (պան)-պարտիզապան, զեն (ակիր)-զինակիր, հրավեր (ատոմս)-հրավիրատոմս, էշ (այծյամ)-իշայծյամ, գրագետ (ություն)-գրագիտություն, տեր (անալ)-տիրանալ, վեպ (ագիր)-վիպագիր: - Գտիր հետևյալ բառերի հնչյունափոխված մասը և վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը՝
Դիզել-դիզ+ել, կիսամուշտակ-կես+ա+մուշտակ, վիպական-վեպ+ական, իջևանել-իջնել+և+անել, պատվիրել-պատվեր+ել, սիրալիր-սեր+ա+լիր, իջվածք-էջ+վածք, տիրական-տեր+ական, սիզավետ-սեզ+ավետ, զինել-զենք+ել:
ի ձայնավորի հնչյունափոխությունը
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Սարգիս-Սարգսյան(ի-ը), միրգ-մրգատու(ի-ը), ջիղ-ջղային(ի-ը), կաղին-կաղնի(ի-ն սղվեց), որդի-որդյակ(ի-յ), կռիվ-կռվել(ի-ն սղվեց), խիղճ-խղճալ(ի-ը), կծիկ-կծկել()ի-ն սղվեց, մահիճ-մահճակալ(ի-ն սղվեց), կոշիկ-կոշկեղեն(ի-ն սղվեց), նկարիչ-նկարչություն(ի-ն սղվել է), կղզի-կղզյակ(ի-յ) - Տրված բառերը տեղադրիր տրված շարքերում՝
ի-ն սղվել է (չի արտասանվում)-Մկրտչյան,վարչություն,վերջնական,դեղնավուն,գեղեցկանալ,փոթորկալի,մրրկածուփ,կարմրավուն
ի-ն դարձել է ը, որը չի գրվում-նարնջագույն,բժշկական,սկզբնակետ,կնքել,վրձնահարված,նկարչական,սրտամորմոք
Մկրտչյան, նարնջագույն, վարչություն, վերջնական, դեղնավուն, գեղեցկանալ, փոթորկալի, մրրկածուփ, բժշկական, սկզբնակետ, կնքել, վրձնահարված, նկարչական, սրտամորմոք, կարմրավուն: - Բառերը տեղադրիր համապատասխան շարքերում՝
որդյակ, քաղաքացիություն, տարեվերջ, աղավնյակ, ուղենիշ, գերություն, գերեվարել, հոգեբան, ոսկեթել, ոսկերիզ, փոշոտ, բարություն, բարեպաշտ, ուղեգորգ, թշնամանալ, փոշեծածկ, կենդանություն, կղզիանալ, այգեպան, տարեդարձ, որդեգրել:
Բառավերջի ի-ն
ա) Դարձել է ե-տարեվերջ,ուղենիշ,գերեվարել,հոգեբան,ոսկեթել,բարեպաշտ,ուղեգորգ,փոշեծածկ,այգեպան,տարեդարձ,որդեգրել
բ) Ընկել է-գերություն,ոսկերիզ,փոշոտ,բարություն,թշնամանալ,կենդանություն - գ) դարձել է յ-որդյակ,աղավնյակ
- դ) պահպանվել է-քաղաքացիություն,կղզիանալ
4.Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
Թիվ (նշան)-թվանշան, գին(ցուցակ)-գնացուցակ, ուղի(գիր)-ուղեգիր, միս(գործ)-մսագործ, գարի(հաց)-գարեհաց, ծաղիկ(թերթ)-ծաղկաթերթ, դեղին(մորթ)-դեղնամորթ, խնդիր(գիրք)-խնդրագիրք, սիրտ(ցավ)-սրտացավ, բարի(կամ)-բարեկամ, այգի(պան)-այգեպան, հոգի(ակ)-հոգյակ, երկիր(բան)-երկրաբան:
ՈՒ ձայնավորի հնչյունափոխությունը
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
մուր-մրոտ(ու-ը), մեղու-մեղվաբույծ(ու-վ), նուռ-նռնենի(ու-ը), առու-առվակ(ու-վ), աղմուկ-աղմկել(ու-ը), սուր-սրամարտ(ու-ը), ծուխ-ծխախոտ(ու-ը), ածուխ-ածխահանք(ու-ն ընկել է), մասուր-մասրենի(ու-ն ընկել է), բլուր-բլրակ(ու-ն ընկել է), թթու-թթվաշ(ու-վ), ապուշ-ապշել(ու-ն ընկել է):
- Տրված բառերից յուրաքանչյուրով 2-ական բառ կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունի փոփոխություն՝
Լուռ-լռակյաց, լռություն, սուտ-ստող,ստահոդ, ջուր-ջրային, ջրոլորտ, հուր-հրեղեն,հրշեջ, մութ-մթագնաց,մթություն, ձուկ-ձկնորս,ձկնաբուծական, տուն-տնական,տնային, սուրբ-սրբազան,սրբատեղի: - Հետևյալ բառակապակցությունների դիմաց համապատասխան բառեր գրիր: Օրինակ՝ հրդեհ հանգցնող-հրշեջ
լուր բերող-լրաբեր, սուտ խոսող-ստախոս, ձուկ որսացող-ձկնորս, տունը պահող-տնապահ, ծուխը տնից հեռացնող-ծխատար, ջուր կրող-ջրկիր, հաճախ լուռ մնացող-լռակյաց, թթի ծառ-թթենի, լեզվի մասնագետ-լեզվաբան, ձվի ձև ունեցող-ձվաձև: - Վերականգնիր հետևյալ բառերի առաջին բաղադրիչի անհնչյունափոխ ձևը: Օրինակ՝ ծաղկաբույլ-ծաղիկ:
Մտամոլոր-միտք, վիրաբույժ-վերք, զինագործ-զենք, ըմպանակ-ումպ, գրադարակ-գիրք, երկնասույզ-երկինք, լծկան-լուծ, սրընթաց-սուր, կիսալուսին-կես, մրրկահույզ-մրրիկ, բուսաբան-բույս: - Շարքերից ընտրիր իմաստով մոտ բառերը՝
ա) ջրել, մթնել, գլխավորել, ամրանալ, խորհրդածել, ապշել
բ) զարմանալ, մտորել, խավարել, պնդանալ, ոռոգել, առաջնորդել
ջրել-ոռոգել, մթնել-խավարել, գլխավորել-առաջնորդել, ամրանալ-պնդանալ, խորհրդածել-մտորել, ապշել-զարմանալ - Որոշիր, թե ինչ հնչյունափոխության է ենթարկվել ու ձայնավորը հետևյալ բառերում, գրիր տրված օրինակի պես՝
Օրինակ՝ ցրտահար-ցուրտ (ու-ը)
Ցրտահար-ցուրտ(ու-ը), գլխային-գլուխ(ու-ը), գարնանային-գարուն(ու-ն ընկել է), լեզվակ-լեզու(ու-ն ընկել է), ձվակեր-ձու(ու-ը), գնդաձև-գունդ(ու-ը), շնչավոր-շունչ(ու-ը), նռնենի-նուռ(ու-ը), խորհրդավոր-խորհուրդ(ու-ն ընկել է), շրթնային-շուրթ(ու-ը), բրդատու-բուրդ(ու-ը), նրբագեղմ-նուրբ(ու-ը), ամրացնել-ամուր(ու-ն ընկել է), թթվել-թթու(ու-վ), առվահան-առու(ու-վ), կատվախաղ-կատու(ու-վ), լծկան-լուծ(ու-ը), ձկներ-ձուկ(ու-ը): - Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
կուրծք(վանդակ)=կրծքավանդակ, ջուր(աման)=ջրաման, շուրջ(գիծ)=շրջագիծ, միս(գործ)=մսագործ, ուրու(ական)=ուրվական, տունկ(արան)=տնկարան, մածուն(աման)=մածնաման, չու(ցուցակ)=չվացուցակ, սնունդ(մթերք)=սննդամթերք:
Գաղտնավանկի ը ձայնավորի հնչյունափոխությունը
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել՝
մեղր-Մեղրաձոր(ը-ն ընկել է)
մանր-մանրամասն(ը-ն ընկել է)
համր-համրություն(ը-ն ընկել է)
խառն-խառնիխուռն(ը-ն ընկել է)
ազդր-ազդրամիս(ը-ն ընկել է)
թանձր-թանձրանալ(ը-ն ընկել է)
- Տրված բառերից յուրաքանչյուրով 1-2 բառ կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունի փոփոխություն՝
Աստղ-աստղային, աստղագիտարան, կարծր-կարծրություն, կարծրատիպ, փոքր-փոքրիկ, փոքրամարմին, կայսր-կայսրություն, կայսրական, քաղցր-քաղցրավենիք, քաղցրիկ
Յա, ույ երկհնչյունների հնչյունափոխությունը
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել՝
հավիտյան-հավիտենական (յա-ե)
սենյակ-սենեկազգեստ (յա-ե)
առօրյա-առօրեակամ (յա-ե)
հնամյա-հնամենի (յա-ե)
պատանյա-պատանեկիկ (յա-ե) - Տրված մասերը միացնելով բառեր կազմիր:
վայրկյան+ցույց=վարկյանացույց, կատարյալ+ություն=կատարելություն, մատյան+գիր=մատենագիր, առաքյալ+ական=առաքելական, հեծյալ+զոր=հեծելազոր, ատյան+կալ=ատենակալ: - Հետևյալ բառերից 2-ական բառ կազմիր այնպես, որ ույ երկհնչյունը փոխվի ու-ի՝
Զրույց-զրուցակից,զրուցել, ցույց-ցուցահանդես,ցուցադրում, գույն-գունատ,գունավոր, հույս-հուսալ,հուսահատ, հրապույր-հրապուրել, հրապուրանք, լույս-լուսավոր,լուսատտիկ, բույր-բուրմունք, բուրավետ:
4.Գտիր հետևյալ բառերի հնչյունափոխված մասը և վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը՝
Լուսավոր=լույս, բուրաստան=բույր, բուսական=բույս, մատուցել=մատույց, զգուշություն=զգույշ, հուսալից=հույս, թունավոր=թույն, գունեղ=գույն, կապտություն=կապույտ, սառցարան=սառույց, համբուրել=համբույր, ողջունել=ողջույն, կուտակել=կույտ, կառուցում=կառույց, զեկուցում=զեկույց, անասնաբուծություն=բույծ:
5.Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
կառույց(պատել)=կառուցապատել, բույս(բան)=բուսաբան, հույս(տու)=հուսատու, լույս(բեր)=լուսաբեր, զեկույց(գիր)=զեկուցագիր, հրապույր(իչ)=հրապուրիչ, գույն(վառ)=գունավառ, սառույց(պատ)=սառցապատ
Ինեսա Գափոյանի բլոգ 